Woorde wek

Laat ons waak teen die inflasie van woordgebruik. Sekere woorde moet nie in oormaat gebruik word nie, sodat hulle nie banaal word en hul uniekheidswaarde verloor nie.

Wanneer Jonathan Amid van Chanette Paul se navorsing oor Vreemde Vlieënde Voorwerpe sê dat dit skitterend by die weefsel van haar roman Uit die bloute se teks geïntegreer is (resensie in Boek24), is dit sulke tyd. Ek vermoed Amid self sal ligweg bloos oor die opmerking, wat die klimaks vorm van ’n lang aanlopende argument. Amid is só oorweldig deur hierdie feit dat hy terstond sy resensie tot einde bring met ’n opmerking oor ’n fliek waarmee Paul se roman syns insiens raakpunte het.

Hoe skitterend kan skitterend dan wees? Wanneer is dit minder skitterend, sodat dit afbeweeg in die indeks van lofbetuigings? Wanneer is skitterend wel briljant, of net effens minder glinsterend in uitnemendheid?

VVVs is nie iets wat mens hoegenaamd met ’n eksakte wetenskap in verband kan bring nie. Dit word gewoonlik geassosieer met pseudo-wetenskap en ligweg getikte mense en moontlike psigotiese episodes. Ek is seker Chanette Paul het baie daaroor gaan oplees, en al die regte flieks gekyk. Wat is die weefsel van fabulasie en hoe meet jy die vermenging daarvan met vertelkuns? Sien wat ek bedoel?

Miskien moes Amid liewer gesê het die navorsing is deeglik benut.

Pas die vorige dag het ek Herman Lategan se bespreking van Ingrid Jonker: ’n Biografie deur Petrovna Metelerkamp in Rapport Boeke gelees, en moes verneem dat dit ’n “meesterlike ‘laaste woord’ oor Ingrid” is.

Die resensie is net so ’n rara avis as die opskrif. Ek geniet Lategan tog erg baie, selfs wanneer sy skryfwerk ’n bietjie die pas markeer. Die man het meer lewe in sy formulering as meeste ander resensente. Sy taalregister is welig wanneer hy op iets neersien, maar wanneer sy bewondering oorgedra moet word, soos hier, sukkel hy. Hy verkies om ná agtergrondinligting oor die ontstaan van dié biografie ‘n soort voëlvlug te gee oor Ingrid Jonker se lewe, en dus die chronologiese lyn van die biografie.

Uiteindelik sluit hy af met ‘n aanduiding van die gewaarwordinge wat die biografie by hom gewek  het: “Dit is sekerlik van die mooiste en skrikwekkendste hoofstukke wat tot nog toe geskryf is oor een van die tragiesste figure in ons letterkunde.”

Maar nou sit die leser met ‘n probleem. Die opskrif sê die boek onder bespreking is die meesterlike finale woord oor Ingrid Jonker. In die inleidende paragraaf word ‘n mening aan Lategan toegeskryf, naamlik dat Petrovna Metelerkamp se biografie van Jonker meesterlik is en nie veronagsaam mag word nie. Die langtand sinici, word geïmpliseer, sal ’n fout maak as hierdie boek as oorbodig beskou word.

Wat ‘n mens dan verwag, is dat Lategan sal motiveer hoekom die biografie meesterlik is. Wat regverdig daardie loftuitende kwalifikasie? Het hy dit vergelyk met ander biografië oor Afrikaanse literêre figure? Het hy Metelerkamp se vernuf as biograaf gemeet aan dié van byvoorbeeld J.C. Kannemeyer of Jaap Steyn?

As ’n biografie beskryf word as meesterlik, slaan dit nie alleen op die inhoud nie, maar veral op die biograaf. Dit gaan oor Metelerkamp as biograaf, nes mens die biografië oor Leipoldt, Jan Rabie, Etienne Leroux en D.J. Opperman takseer in terme van Kannemeyer as biograaf.

Toe ek die opskrif van die resensie sien, het my hart begin bons. Uiteindelik is daar ‘n boek, het ek in my haas aangeneem, wat as verwysingspunt gebruik kan word om aan te toon dat Kannemeyer oorskat is as biograaf. Maar nee, die meesterlik maak net in die opskrif en die inleidende lokparagraaf ‘n verskyning.

Dit is werklik jammer dat die opskrif verkeerde verwagtinge skep. Lategan se bespreking lees heerlik en het my end-uit geboei. Hy het dinge in die boek raakgesien wat mens dadelik laat besluit dat jy die publikasie wil verslind. Miskien spoor die vars insigte hom selfs aan om ‘n artikel of rubriek af te staan aan die onderwerp van D.J. Opperman se oor- en onderskatting van vroulike digters. Dalk selfs oor Ingrid Jonker se oorskatte oeuvre. Of Kannemeyer as biograaf…

Ek glo graag dat Metelerkamp ‘n meesterlike biografie geskryf het. Dis net jammer dat in hierdie geval daar nie gesê is hoekom nie. Vir my gevoel verdien Metelerkamp hulde vir die manier waarop sy in die verlede Ingrid Jonker bevry het van die eng beeld wat daar van haar voorgehou is deur die jare, hoofsaaklik as André Brink se minnares en tragiese figuur. Lategan se resensie gee, Vader sy gedank, ‘n goeie beeld van die nuwe terrein wat sy oopskryf, en die feit dat sy ’n tragiese figuur genoem kan word nie alleen oor haar dood nie, maar oor alles wat in die lewelange aanloop daartoe dit noodwendig gemaak het.

Wat verwag mens van ‘n goeie biograaf, en wanneer is ‘n biografie meesterlik? Vir iemand soos Lategan, wat ingebed is in Kaapse joernalistieke kringe, sou dit maklik gewees het om die belemmerings en frustrasies waarmee Metelerkamp te make gehad het, te identifiseer en dan aan te dui hoe sy dit hanteer het. Hy gee wel inligting oor nuwe bronne, maar sê niks van Anna Jonker of die materiaal wat nou deel is van Gerrit Komrij se boedel nie. Ook nie of Metelerkamp toegang gehad het tot André Brink se dagboeke nie. Dít is die soort inligting wat nodig is om te weet as mens wil praat van “laaste woord” en “meesterlik”.

Die resensie van die week was egter Bill Nasson se skrywe in Rapport Boeke oor Verwoerd aan die woord II: Die laaste vier jaar – Toesprake 1963-1966.

Nasson vra baie ondubbelsinnig die vraag wat in hierdie jaar, 2018, oor só ’n publikasie gevra móét word: Hoekom?

Hy sê: “Aangesien dit ’n volkome eerbiedige, bewonderende boekstawing is, sal die boek waarskynlik geïgnoreer word deur almal wat Verwoerd en sy rasse-ideologie as ’n ander weergawe van Hitler en Nazisme beskou. In sulke kringe sal die publikasie van die boek in die jaar 2018 nie net vreemd opval nie, maar waarskynlik as ’n aanstootlike anachronisme beskou word.”

Maar, soos mens ook kan verwag in 2018, is daar ’n ander sy ook: “Terselfdertyd sal enige oorblywende Afrikanernasionalistiese dinosourusse wat Verwoerd in sy volle glorie geniet, hier veel vind om te waardeer. Dit is g’n verrassing nie dat die enigste illustrasie in die boek ’n klein foto’tjie is van die eerste minister waar hy ’n koppie tee geniet – die toonbeeld van wat sy aanhangers van hom sou verwag: ’n gewone, kalm, diepsinnige figuur.”

’n Mens het simpatie met Nasson, wat deur hierdie “baksteen van ’n boek” moes werk. Veral omdat die toesprake so swaartillend politiek gerig is. Ek wil sekerlik nie self deur daardie toesprake “waad” nie; Nasson se waarnemings daaroor is vir my genoeg. Hy skets Verwoerd as ’n intellektueel met min of geen humorsin, iemand wat net deur een ding beïndruk was, en dit was sy eie meerderwaardigheid.

Geen wonder dan dat die boek nie inhoudelik opgehemel kan word nie: “Die boek sal … vir die meeste lesers te onverteerbaar wees om van die begin tot die einde deur te lees.”

Nasson se resensie is self aan die lywige kant, maar dit is die moeite werd om jou daarin te verdiep. Dit was met ’n vreemde soort skok wat mens die ou apartheidsterminologie weer lees. En dit is net in die resensie! Ek kan my goed indink watse beklemming die toesprake self by ’n eietydse historikus soos Bill Nasson moet wek.

Goed, hy vind dinge in die toesprake wat hy as vakkundige kan uitlig as interessant, hoewel dit allermins vermaaklike leesstof is.

Uiteindelik, heel gepas myns insiens, sonder hy die uitgewer, Protea Boekhuis, uit vir lof: “dié uitgewer lewer ’n wesenlike bydrae om Suid-Afrikaners deur middel van die gedrukte woord in die mees nougesette Victoriaanse tradisie op te voed.”

Dit is belangrik om dit te noem. Terwyl ons ’n nuwe era nader waarin geskiedenis op skoolvlak ’n verpligte vak in sekere grade gaan word, dink ’n mens terug aan die soort geskiedskrywing en siening van die geskiedenis wat einste Hendrik Frensch Verwoerd en opvolgers in die jare vyftig tot tagtig aan skoliere voorgehou het.

Die herskrywing van die geskiedenis is al lank aan die gang, en sal post-Zuma sekerlik nog verdere verstellings ondergaan. En dan is dit noodsaaklik dat boeke soos hierdie bestaan, vir die volledige beeld.

Klip in die bos: Word soortgelyke publikasies oor Vorster, Botha en De Klerk oorweeg? Gooi sommer A.P. Treurnicht circa 1975 ook by. Vir die geheelbeeld, of, soos hulle destyds in Bog met Blou Maandag gesê het: die “gemors van ’n gemors”?